“ … Miền Nghệ Tĩnh phong l­ưu đệ nhất

Có nơi đâu hơn đất giáo phư­ờng … ”

Theo gia phả, ông tổ họ Phan ở đây là ngài Phan Tôn Chu sinh vào khoảng năm Đinh Mão đời vua Lê Uy Mục, niên hiệu Đoan Khánh năm thứ 3 (1507) trong một dòng tộc quyền quý. Thuỷ tổ là ông Phan Thủ Lĩnh từng giữ chức Nghệ An trại chủ, tước quan Nội hầu thời Lê trung Hưng. Cao tổ khảo của ông là ngài Phan Yên làm đến chức Đại tướng quan hựu thượng chế. Tằng tổ khảo của ông là ngài Phan Thiên từng gữi chức Long vệ tướng Quân thị tập.Thân sinh là ngài Phan Duy Thanh làm Cận quyền học sỹ.

Phan Tôn Chu là một người thông minh, có chí lớn, nhưng sinh ra và lớn lên trong một giai đoạn lịch sử vô cùng phức tạp và hỗn loạn.Phan Tôn Chu đã sớm gia nhập đội quân của triều đình Nhà Lê để chống lại nhà Mạc đang âm mưu đoạt quyền điều hành đất nước. Ông đã từng giữ chức đô đốc quân châu Nghệ An. Nhưng do thanh thế nhà Lê ngày càng suy yếu. Tháng 6 năm 1527, Mạc Đăng Dung đã ép vua Lê phải nhường ngôi, lấy niên hiệu Minh Đức. Sau khi nhà Mạc lên ngôi, gia đình Phan Tôn Chu phải ẩn náu từ Nghệ An sang huyện Thiên Lộc,Hà Tĩnh, rồi chuyển về thôn Tiêu Cầu, xã Ao Cầu nay là xã Xuân Giang, Nghi Xuân. Về sau chuyển xuống ẩn cư tại Cầu Chai rú Con dưới chân núi Hồng lĩnh, rồi định cư tại làng Phú Giáo xã Phú Lạp, tổng Cổ Đạm, nay thuộc xóm Phú Vinh xã Cổ Đạm, huyện Nghi Xuân. Ngài Phan Tôn Chu là thuỷ tổ của họ Phan ở làng Phú Giáo tổng Cổ Đạm và là một trong những người khởi xướng một loại hình hát dân ca đặc sắc của xứ Nghệ, đó là hát ca trù.

Ông Phan Tôn Chu mất ngày 11 tháng 3 âm lịch ( không rõ năm). Mộ ông được chôn cất tại đồng Cọt Cọt, cách nhà thờ họ Phan hiện nay khoảng năm trăm mét. Ông sinh được một người con gái đầu lòng và 7 người con trai, trở thành 7 chi của họ Phan Cổ Đạm hiện nay. Người con gái đầu lòng có tên là bà Phan Thị Tự, một người đẹp người, đẹp nết lại hát rất hay. Giọng hát của bà có sức hấp dẫn, quyến rũ và truyền cảm mọi người. Bà lại có tài trào lộng và tài ứng đối về hát dân ca. Bà nổi tiếng một thời cho nên vua đã cho mời vào cung để dạy đàn hát cho các cung tần mỹ nữ trong triều. Vua cũng mến tài hát hay đàn giỏi, hoàng hậu cũng tâm phục sự nết na gia giáo của bà. Sau khi bà mất, để ghi nhận công lao và những đóng góp về dạy đàn, hát cho hoàng cung của bà Phan Thị Tự, nhà vua đã phong cho bà danh hiệu Ngọc Hoa công chúa. Bà Phan Thị Tự- Ngọc Hoa công chúa không xây dựng gia đình, cho nên dòng họ Phan ở Cổ Đạm đã tôn bà làm Tổ cô của họ và được thờ cúng trong nhà thờ. Về sau, đến đời vua Khải Định (nhà Nguyễn) đã có hai đạo sắc phong, một đạo trung thần (năm 1917) và một đạo thượng đẳng (năm 1924) “Phong cho đệ nhất vị tiền Ngọc Hoa công chúa hiển hách linh thần, tôn thần. Hộ quốc tủy dân niệm trứ linh ứng, tứ kim bồi thừa: Trung h­ng tôn thần cho bà Ngọc Hoa công chúa Phan Thị Tự .

Nhớ thửa x­a ấy, Ngọc Hoa Công chúa khi về già đã từng hát cho quan nghe:

"T­ương tư­ nhất dạ Ngọc Hoa,

Yêu nghề nên phải hóa ra bạc đầu.

Say sư­a tiếng hát thỉnh cầu,

Loan phòng cung cấm giữ màu tuyết trinh ….”

Bà là thế đó.Sinh ra lớn lên ở một vùng phong thổ tốt t­ơi, nơi hội tụ của hồn thiêng sông núi. Đất giáo ph­ường ty Cổ Đạm đã hun đúc nên giọng hát làm say đắm lòng ngư­ời. Chính tài năng của bà đã làm cho ca trù nơi đây đ­ựợc nhiều người, cả triều đình thời đó biết đến.Và, ca trù cũng đã tôn vinh lên vẻ đẹp ngư­ời con gái hiền thục trong sắc nư­ớc, h­ương trời.

Thời gian trôi qua, hát ca trù ở họ Phan Phú Giáo, Cổ Đạm dù có lúc thăng trầm.Nhưng thời nào họ Phan cũng có những đào nương, nghệ nhân nỗi tiếng.Vẫn “Đêm năm canh tang tính tình tang, ngày sáu khắc, rộn tùng tùng cắc”. Ngay ở cổng Tam quan của nhà thờ họ Phan đã có đôi câu đối: “ Trai thuỷ diệu hoàn thụ mậu hoa khai ca xướng thịnh. Cầm Sơn chung tú thanh quang nguyệt lạng quán  huyền thanh” (Tạm dịch là: Nước Trai chảy quanh, cây tốt, hoa nở ca hát thịnh. Núi Cầm hun đúc, gió mát trăng trong sáo đàn vui).

Từ khi mới tách tỉnh Hà Tĩnh (1991), những người làm công tác văn hoá ở Hà Tĩnh đã về xã Cổ Đạm khảo cứu, sưu tầm, nghe các nghệ nhân chủ yếu là người họ Phan hát ca trù. Năm 1998, Sở Văn hoá Thông tin phối hợp với Hội Văn nghệ dân gian, UBND huyện Nghi Xuân tổ chức hội thảo “ Ca trù Cổ Đạm”.  Năm 2005, liên hoan Ca trù toàn quốc được tổ chức tại Nghi Xuân, nghệ nhân của họ Phan lại được tặng thưởng giải cao.Những năm qua, câu lạc bộ ca trù Cổ Đạm đựơc hình thành.ở họ Phan Phú Giáo, Cổ Đạm đã có nhiều thế hệ hát ca trù. Họ Phan đã tổ chức nhiều cuộc liên hoan ca trù  nhất là vào dịp rằm tháng 7 hàng năm. Nhiều cuộc lễ tế (lễ tế của họ Phan Phú Giáo được tổ chức mỗi năm có 4 cuộc lớn theo nghi lễ của ngày trước )có hát ca trù. Con cháu họ Phan hiện nay nhiều người hát ca trù có tiếng trong vùng. Năm 2005, nhà thờ Phan Tôn Chu và Ngọc Hoa công chúa đã được công nhận Di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh.

Nhà thờ họ Phan đ­ược toạ lạc trên khu đất cao ráo h­ướng ra ao lớn và cánh đồng mênh mông, xa xa là núi Hồng lĩnh, phong cảnh thật hữu tình.Nhà thờ được xây dựng từ thế kỷ thứ XVII. Trải biến cố thăng trầm của lịch sử nh­ưng công trình vẫn đư­ợc con cháu bảo tồn, gìn giữ, tháng ngày h­ương hoa bất tuyệt. Thể theo nguyện vọng của con cháu và các bậc cao niên trong họ, năm 2009 nhà thờ đ­ược đầu t­u, tôn tạo, xây dựng lại đồ sộ, tôn nghiêm. Công trình thể thiện lòng biết ơn, niềm ngư­ỡng mộ với các bậc thuỷ tổ; Là khát vọng mong ­ước của nhiều thế hệ; Là niềm tự hào, thành kính của con cháu họ Phan làng Phú Giáo ở quê nhà và mọi miền quê trong cả n­ước. Công trình là di sản văn hóa vật thể để l­ưu giữ, ghi nhận, tôn vinh những thành quả lao động, sáng tạo cuả các thế con cháu họ Phan. Dù đi đâu về đâu vẫn biết cúi đầu tr­ớc ngày giỗ tổ. Công trình Nhà thờ Phan Tôn Chu gồm 3 tòa, hiện đại, trang nghiêm mà vẫn lưu giữ được nét cổ kính vốn có. Nhà thờ họ Phan đư­ợc xây dựng theo kết cấu nhà truyền thống, đư­ợc chạm trỗ, kẻ vẽ tinh vi từ bàn tay của những ng­ời thợ lành nghề, tài hoa. Bư­ớc vào nhà thờ, nhìn điện thờ, cách bài trí, đồ tế khí và những hàng câu đối chúng ta cũng biết đ­ược truyền thống lịch sử văn hóa cuả một dòng họ, một vùng quê giàu bản sắc cốt cách văn hoá của vùng Nghệ Tĩnh. Công trình còn góp phần làm cho nơi đây trở thành một trong những trung tâm, cái nôi tổ chức các hoạt các nghi lễ, hát ca trù của khu vực và cả n­ước.

Tiếng đàn phách, nhịp trống chầu, lời ca lại vang lên để tiếp nối truyền thống, để bắt nhịp cho công cuộc đổi mới dựng xây hôm nay và h­ướng con ngư­ời đến bao điều mong ­ước tốt đẹp cho ngày mai.Ngày mai, dù có vật đổi sao dời nhưng câu ca trù vẫn còn vẹn nguyên khi các thế hệ hôm nay đang gìn giữ, phát huy.

Bảo tồn và phát huy tuyền thống hát ca trù của họ Phan Phú Giáo, xã Cổ Đạm luôn được con cháu trong họ gìn gữi nâng niu. Năm 2007, một vinh dự lớn đối với dòng họ là nghệ nhân Phan Thị Mơn và Phan Thị Nga đã được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam cấp Bằng công nhận danh hiệu Nghệ nhân dân gian và Huy chương vì sự nghiệp bảo tồn văn hoá dân gian để ghi nhận công lao đóng góp trong việc lưu giữ truyền nghề các giá trị văn hoá truyền khẩu của dân tộc. Bà Mơn (nay đã mất), bà Nga dù là những lớp nghệ nhân cuối cùng của họ Phan ở Cổ Đạm hát ca trù, nhưng với sự quan tâm đầu tư của nhà nước, sự nỗ lực vươn lên của chính họ Phan ở đây chắc chắn sẽ có thêm nhiều nghệ nhân tài hoa để câu ca tiếp tục vang lên trong nhịp sống mới.

Còn mãi với thời gian câu ca trù Cổ Đạm, bản sắc văn hóa cuả một vùng quê sâu nặng, nghĩa tình.Dẫu có đi đâu, về đâu “vẫn biết cúi đầu nhớ ngày giỗ tổ”. Dẫu có đi xa để sinh lập nghiệp như­ng câu ca trù của họ Phan làng Phú Giáo, xã Cổ Đạm vẫn đang vang vọng trong hồi ức, dưới gốc cây muỗm cổ thụ ở nhà thờ, bên lũy tre làng quê nhà, đang đ­ược các thế hệ con cháu họ Phan hôm nay gìn gữi, cất vang ngợi ca cuộc sống đẹp giàu.